خاتمکاری

هنر خاتمکاری از جمله هنرهای سنتی و ملی ایران است که پیشینه آن با استناد به رحل چوبی موجود در موزه متروپولیتن به دوره ایلخانان باز میگردد. در دایره المعارف فارسی آمده است که خاتم ترکیبی از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت است که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف ساخته می‌شود. به طور کلی هنر خاتمکاری مشتمل بر خاتم سازی و خاتم چسبانی است. خاتم سازی عبارت از برش، پرداخت و سوهان کاری مواد اولیه و کنار هم قرار دادن آنها بر اساس یک طرح هندسی به وسیله چسب و بستن آن ها با نخ و در نهایت تشکیل قامه خاتم است. خاتم ساز برش های خاتم را از قامه به دست آورده و در اختیار خاتم چسبان قرار میدهد. خاتم چسبانی نصب برشهای به دست آمده از قامه خاتم، روی اشیای چوبی به کمک چسب سرد یا سریشم گرم میباشد. خاتم چسبان پس از مراحل پرداخت، نوعی پوشاننده به عنوان محافظ مانند پلی استر روی اثر نهایی میپاشد.

برای ساخت خاتم ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می برند و آنها را بنحوی کنار هم قرار می دهند که برش عرضی آنها دارای اشکال هندسی منظم باشد، زیرا شکل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشکیل می دهد. سپس این برش ها را در کنار هم و بوسیله سریشم ، روی ورقه نازکی از چوب، می چسبانند و نهایتا ورقه را بر اشیاء گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می نشانند. در خاتم های گران بها، قسمت های فلزی خاتم از طلا یا نقره تشکیل میشود و به جای استخوان در ساخت آنها عاج به کار می رود. مرغوبترین انواع خاتم، به “پره وارو” و “سیم دار” مشهور است. این هنر از دویست سال پیش تا کنون بدون تغییرات زیاد باقی مانده و نمونه کارهای قدیمی و معاصر تفاوت چندانی باهم ندارند.

مهمترین مرکز خاتم سازی جهان امروز، ایران است. هر چند در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین نیز هنر خاتم کاری وجود دارد، اما به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام می شود نیست، در حقیقت این هنر ویژه ایران است. خاتم های ایران در نمایشگاه های جهانی و بین المللی، همواره در رده اول و ممتاز بوده است. در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد؛ از جمله تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در موزه بناکی در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه بروکسل مدال طلا را نصیب خود کرد.