قاپ بازی
قاپ چیست؟
چنان که در فرهنگ معین آورده شده است، قاپ، استخوان شتالنگ (اشتالنگ ، پاشنه) است که برای قماربازی بکار می رود. در پاي گاو و گوسفندان، استخواني به شكل مکعب مستطیل شبيه تاس و شش وجهي وجود دارد كه در غذاهایی چون كله پاچه و …. از دیگر استخوان ها جدا می شود.
قاپ گوسفند که از قاپک پایین پای گوسفند بیرون می آورند، به بازی اختصاص دارد. این استخوان شش وجهی با کمی اغماض شکلی مشابه مکعب مستطیل دارد و در قاپ بازی، چهار سطح غیر منظم آن به نام های بوک – جیک – اسب و خر بوده و دو وجه دیگر ناصاف است به گونه ای که قاپ بروی آن نمی نشیند. استخوان قاپ مانند یک آجر کوچک یا تاس چهار شکلی است که دو سطح نرش اسب و خر و دو سطح دیگر جیک و بوک خوانده می شود.
سطوح قاپ
همان گونه که ذکر شد، استخوان قاپ دارای شش وجه می باشد. سطحی که بر آمدگی دارد پک (پوک)، و سطح مقابل آن جیک (جک) نام دارند. دو سطح کوچک باریک آن نیز یکی اسب و دیگری خر نامیده می شود.
قاپ دو انتها یا دو سطح گوژ (محدب) دارد که هنگامی که بازیکن قاپ را به روی زمین پرت می کند، نمی تواند بر روی انتهای گوژ خود بایستد اما امکان قرار گرفتن بر روی دوسطح جیک و پک زیاد است و در مرحله بعدی امکان ایستادن بر روی سطح اسب و خر وجود دارد.
تاریخچه قاپ بازی
قاب بازی در ایران مختص به برخی از مردان جامعه بوده و بازیکنان در خرابه ها یا دور ازچشم مردم بازی می کردند؛ اما باستان شناسان در محوطه باستانی گوهر تپه مازندران که چیزی در حدود سه تا پنج هزار سال قدمت دارد و مربوط به طبقات بالای جوامع شهری می باشد، آثاری از قاپ بازی یافت نموده و آثار آن را در موزه گوهر تپه نگهداری می کنند.
همچنین از درون مقبره زنی مربوط به قرن دوم قبل از میلاد، ششصد قاپ پاچه گوسفند (برای قاب بازی، که امروز هم در بین ترکمن های منطقه بازی می شود) کشف شده است که حاکی از رواج یا ارتباط قاپ بازی با زنان در آن منطقه داشته است.
در یونان و رم باستان از قاپ با عناوینی نظیر (Astragalomancy), (astragyromancy) ,(tali) و (Knucklebones) برای پیشگویی و قمار، استفاده می کردند و شش سطح قاپ را با اصطلاحاتی نام گذاری نموده اند.
در اسپانیا سطحی از قاپ که به نام شاه از آن اسم برده می شود، مشابه سطحی است که در بعضی از روش های قاب بازی ایرانی به اسم شاه (rey) نام گذاری شده است.
قاپ بازی در شهرهای مختلف
در تهران قدیم این بازی با سه قاپ و در سایر شهرستان ها، با چهار قاپ بازی می شده است. معمولا قاپ بازان حرفه ای، با استفاده از سه قاپ بازی می کردند. در بازی سه قاپ، پس از پرت کردن آن به روی زمین، یکی از سه حالت برای بازیکن پیش می آید. برنده (نقش)، بازنده (بز) و بی برد (بهار) که نوبت قاپ ریختن او از دست می رود و به دیگری می رسد.
قاپ بازی که “بز” بیاورد بازنده است و اصطلاح “بز بیاری” از آن ناشی شده است. بز بیاری را سه پلشگ هم می گویند که صحیح آن “سه پلشت” به معنی ناپاک و آلوده است.