تاریخچه قلعه بفلک الافلاک

دژ شاپورخواست، بنایی به جای مانده از دوران ساسانیان در شهر خرم آباد می باشد که از دوره قاجار به بعد نام آن به قلعه فلک الافلاک تغییر پیدا کرده است. فلک ‌الافلاک در لغت به معنی “سپهر سپهران” است. ساسانیان شهری با نام شاپورخواست در حدود منطقه کنونی خرم‌آباد ساختند که بعدها ویران شد و در حدود سده هفتم هجری خرم‌آباد فعلی به جای آن بنا گردید.

با توجه به شواهد گمان می رود که قلعه فلک ‌الافلاک، همان دژ شاپورخواست باشد که در دوره ساسانیان کاربرد حکومتی و نظامی داشته ‌است. اين قلعه تاریخی 5 هزار و 300 متر مربع وسعت دارد که در گذشته دارای 12 برج بوده است و از این رو فلک‌الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌ شود. با توجه به اینکه دوازده برجی، اشاره‌ای به دوازده برج فلکی دارد، ممکن است نام فلک ‌الافلاک نیز از همین موضوع ریشه گرفته باشد. قلعه فلک الافلاک با شماره 883 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.

قلعه فلک الافلاک از نظر موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل حسنویه و گنجور در زمان آل بویه درآمد. همچنین خزانه حکومتی خاندان بدر در قرن چهارم هجری و مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوران صفویه تا قاجار و سرانجام پادگان نظامی و زندان سیاسی در دوران پهلوی اول و دوم از مهمترین کاربردهای این قلعه شگفت انگیز در گذشته محسوب می‌شود.

معماری قلعه فلک الافلاک

وضعیت کنونی قلعه، روشنگر الحاقات فراوانی است که در دوران‌های گوناگون به آن اضافه شده است. بیشترین تحولات مربوط به دوران صفویه تا قاجار می ‌باشد. بر اساس مدارک تصویری تا حدود یکصد سال پیش بارویی دوازده برجی در پیرامون بنای فعلی وجود داشته، که اکنون آثار این برج از آن در محوطه شمال غربی قلعه، قابل مشاهده ‌است. وسعت تقریبی بنا 5300 متر مربع، شامل 8 برج دو صحن و 300 جان پناه می‌باشد.

بلندترین دیوار قلعه تا سطح تپه 23 متر ارتفاع دارد و مصالح آن از سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهک است. ورودی بنا به سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه شده که پس از گذر از راهرو ورودی به حیاط اول وصل می شود. این ورودی ابعادی شامل عرض 10 متر و 20 سانتیمتر و ارتفاع سه متر می باشد. پلان بنای قلعه فلک الافلاک به صورت هشت ضلعی نامنظم است. در قسمت زیرین قلعه، چشمه آب بزرگی جاری است که به چشمه گلستان شهرت دارد و از دامنه شمالی تپه باستانی سرچشمه می گیرد.