تاریخچه کاخ عالی قاپو

با به روی کار آمدن حکومت صفوی، بناهای حکومتی و مساجد بسیاری در ایران ساخته شد. پس از انتقال پایتخت ایران از شهر قزوین به اصفهان، شاه عباس اول دستور ساخت کاخ عالی قاپو را در قرن دهم خورشیدی یا یازدهم هجری قمری صادر کرد. هدف از ساخت و کاربری کاخ عالی قاپو به عنوان مرکز حکومتی و مکانی برای پذیرایی از سفرا و شاهان در زمان شاه عباس اول بود. کاخ عالی قاپو عضوی اصلی از طرح کلی میدان نقش جهان به عنوان مقر حکومتی و دولتخانه ناظر بر اصلی ترین بازار دادو ستد اصفهان، بازار قیصریه، بوده است. این عمارت تا چند دهه اخیر، بلندترین بنای قابل سکونت در شهر اصفهان و همچنین ارزشمندترین میراث عصر شکوفایی معماری و هنر در دوران صفویه می باشد. طبق کاوش های باستان شناسی انجام شده در دوره پهلوی، مشخص شد که کاخ عالی قاپو شالوده ای کاملا صفوی داشته و گمانه زنی ها مبنی بر ساخت این کاخ بر ویرانه هایی به جای مانده از زمان تیموریان، مردود اعلام شد. جرزهای خشت خام موجود در ضلع جنوب غربی ساختمان مربوط به دوره صفویه و از بقایای حصار و دیواره اولیه دور میدان نقش جهان می باشد؛ این موضوع خود گواهی بر وجود کاخ عالی قاپو در طرح اولیه میدان نقش جهان می باشد.

معرفی کاخ عالی قاپو

کاخ عالی قاپو در حال حاضر به صورت بنایی پنج طبقه بر روی طبقه همکف، با پلکانی مارپیچ که مناظر متفاوتی را ارائه می دهد، دارای 36 متر ارتفاع می باشد. به دلیل الحاقات مختلف بنا در هر دوره زمانی، کاخ عالی قاپو دارای نماهای متفاوتی در هر جهت می باشد. یکی از عجایب این بنا آن است که از هر طرف که بدان بنگریم، تعداد طبقات متفاوتی را برای آن متصور خواهیم شد. کاخ عالی قاپو به دلیل پيش زدگي ايوان از جلو داراي نماي دو طبقه، و بخاطر اينكه نيم طبقه دوم (طبقه پنجم) با استفاده ازشكل ساختمان درميان اجزاي ساختمان بدست آمده است، باعث شده تا وجود اين نيم طبقه بر روي نماي بنا منعكس نشود؛ پس ازپشت بنا نماي پنج طبقه و بدليل وجود منبع آب در شمال و راه پله ي الحاقي در جنوب از دوسوي بنا، نماي چهار طبقه دارد.

یکی از وجوه تمایز کاخ عالی قاپو با دیگر بناهای تاریخی، وجود تزئینات داخلی و خارجی در آن می باشد. در تزئینات این بنا از کاشی های هفت رنگ، خطوط اسلیمی و نقش های گل و بوته و حیوانات و مینیاتوری های اصیل، اثر رضا عباسی و دیگر هنرمندان ایرانی و غیر ایرانی استفاده شده است.تنها بنایی که در حصار میدان دارای پیش آمدگی است، کاخ عالی قاپو می باشد. این پیش آمدگی در کنار عقب رفتگی دیگر بناهای میدان نقش جهان، نمادی از قدرت حکومتی می باشد. عالی قاپو داراي پنج در ورودي بوده است كه مهمترين آنها به نام عالي‌قاپو، مشرف به ميدان نقش جهان است. ساير درها عبارت بودند از: در چهار حوض در قسمت شمال، در شاهي مشرف به دروازه دولت در غرب، در حرمسرا و در جبه‌ خانه كه به در مطبخ معروف بوده است.

وجه تسمیه عالی قاپو

عالی قاپو در لغت به معنای در، یا دروازه رفیع است. درباره علت نام گزاری این کاخ دو روایت مطرح است. یکی از این روایات طبق گفته های “شاردن” این است که درب عالی قاپو از نجف اشرف و مقبره حضرت علي بن ابي‌طالب به اصفهان آورده شده است و به همين دلیل به نام عالي‌قاپو ناميده شده‌ است. روایت دوم نام عالی قاپو را برگرفته از نامی که سلاطین عثمانی بر مکان حکومت و در حقیقت قصر سلطنتی خود می نامیدند تلقی می کند.

مراحل ساخت

در مرحله اول ساخت، بنای عالی قاپو به منظور ورودی کاخ های سلطنتی در مجموعه باغ محصور بوده است که برای امور تشریفاتی، اداری،قضایی و اقامتی، صرفا مختص شاه و درباریان بوده است. به همین دلیل اين مجموعه عظيم بايد داراي يك ورودي متناسب ودرخور چارچوب شهر جديدي كه پايتخت ایران است، باشد. ساختمان اوليه عاليقاپو در ابتدا بصورت يك مكعب مستطيل به ابعاد تقريبي 20 در 19 و ارتفاع 13 مترساخته شد که از داخل دارای دو طبقه بوده است و تا ارتفاع 6.5 متری هیچگونه پنجره ای به بیرون نداشته است. در مرحله دوم که مرحله توسعه عالی قاپو بوده است، با گسترش طاق نماهاي اوليه به داخل ميدان و افزودن يك طبقه به آن، بطوري كه در طبقه فوقاني يك رديف ايوان به طرف ميدان ايجاد می شود، وقار ویژه ای به ميدان اضافه می شود. در اين مرحله، ساختمان بنای عالی قاپو ازيك ورودي ساده به يك بناي تشريفاتي با نمايي به سمت ميدان نقش جهان تبديل می شود. مکانی كه در آن ميهمانان شاه پذيرایي شده و به تماشاي رژه سربازان و مسابقات اجرایی در ميدان می پرداختند. در مرحله سوم الحاقاتي به کاخ افزوده شد تا كاخ ورودي بتواند به برجي كه براي زماني كوتاه از درباریان پذيرايي كند تبديل شود و سپس طبقه آخر اضافه گرديد تا شالوده عالی قاپو به استواری مد نظر برسد. در مرحله چهارم بنا يك پيش زدگي به سمت ميدان پيدا مي کند. در مرحله پنجم که مرحله نهایی ساخت عالی قاپو محسوب می شود، بنا به نحو دلخواه با اقداماتی از قبیل موارد زیر تکمیل می گردد:

• اضافه نمودن هجده ستون به ايوان و سقف چوبي بر روي فضاي ايجاد شده
• ايجاد سيستم آبرساني به طبقات، خصوصا به حوض مسي ايوان
• راه ارتباطي به ایوان با ايجاد راه پله سلطنتي

تالار موسیقی

آکوستیک تالار صوت یا تالار موسیقی در کاخ عالی قاپو به گونه ای است که باعث می شود انعکاس حاصله از نغمه‌های نوازندگان گرفته شده و صداها طبیعی و بدون انعکاس صوت به گوش برسد. در تالار صوت، اشکال انواع جام و صراحی در دیوار به کار رفته است. ساخت این اشکال توسط هنرمندان گچکار، به غیر از جنبه زیبایی و تزئینی آن، جنبه ای خلاقانه و مبتکر برای جلوگیری از انعکاس صوت نغمه نوازندگان به وسیله این اشکال مجوف بوده است.

یکی دیگر از ابتکارات و عجایب آکوستیک در فضای گنبدی شکل پس از ورودی اتفاق می افتد. این فضا که مساحتی بالغ بر 64 متر مربع و ارتفاعی معادل با 11 متر داراست، حاوی زیباترین الگوهای نقوش اسلیمی و ختایی است. آکوستیک این فضا به گونه ای است که در صورت حضور در هر یک از کنج های آن و ادای صوت، فردی که در کنج متقارن ایستاده باشد صدا را به مراتب واضح تر و بلندتر می شنود.